١- زبان تركى٬ زبان اول ايران داراى سه گروه لهجه اساسى "آذربايجانى" (شامل قشقائى٬ اينانلو و ...)٬ "خراسانى" و "سنقرى" است٬ يعنى وضعيتى مشابه زبان كردى در ايران٬ كه داراى سه گروه لهجه اساسى كرمانجى٬ سورانى و لهجه هاى جنوب (لك٬ كلهرى٬ كرمانشاهى و...) است (براى اطلاع بيشتر در باره لهجه هاى زبان تركى در ايران نگاه كنيد به دو نوشته قبلى: تركى به معنى عام و تركى به معنى خاص٬ لهجه هاى شاخه اوغوزى زبان تركى):

الف- "گروه لهجه سنقرى" ٬ كم متكلمترين لهجه زبان تركى است. لهجه سنقرى منحصرا در يك منطقه مشخص٬ در استان كرمانشاهان بكار ميرود.

ب- "گروه لهجه هاى آذربايجانى" ٬ پر متكلمترين لهجه زبان تركى و زبان اكثريت مطلق خلق ترك در سراسر ايران است. اين گروه لهجه ها كه در شمال غرب (آذربايجان)٬ در مركز و در جنوب ايران رايج است به اين اعتبار٬لهجه اى منطقه اى نبوده٬ بلكه سراسرى است. گروه لهجه هاى آذربايجانى تركى٬ از جمله در استان خراسان نيز رايج است. متكلمين به لهجه هاى آذربايجانى زبان تركى در استان خراسان را مىتوان به دو بخش تقسيم كرد: نخست گروههاى مهاجر متكلم به لهجه هاى آذربايجانى كه به ويژه در قرون نوزده و بيست از آذربايجان و ديگر نقاط ايران به خراسان مهاجرت نموده اند. دوم٬ گروههاى تاريخى و بومى ترك منطقه كه از ديرباز ٬ به ويژه بين دو دوره امپراتوريهاى تركى خوارزمشاهى-غزنوى-سلجوقى و قاراقويونلو-آغ قويونلو-صفوى در خراسان سكونت داشته و به يكى از لهجه هاى آذربايجانى ويا لهجه هاى گذرى بين آذربايجانىو خراسانى سخن مىگويند. در واقع در شمال شرق ايران٬ علاوه بر لهجه هاى آشكارا آذربايجانى و خراسانى٬ بسيارى از لهجه هاى تركى را مىتوان در حد فاصل لهجه هاى خراسانى و آذربايجانى جاى داد.

پ- "گروه لهجه هاى خراسانى" زبان تركى٬ عمدتا در شمال استان خراسان رايج اند. عمدتا٬ زيرا مانند گروه لهجه هاى آذربايجانى كه در خارج آذربايجان نيز رايج اند٬ گروههايى چند از خلق ترك كه به لهجه خراسانى زبان تركى و يا لهجه هاى نزديك به آن متكلمند – مانند تركان ابيوردى - در خارج خراسان در ديگر نقاط ايران نيز يافت مىشوند.

لهجه ابيوردى زبان تركى٬ لهجه تركان ابيوردى ساكن در استان فارس ٬ يكى از لهجه هاى زبان تركى است كه على رغم سكونت متكلمين آن در جنوب ايران ٬ در ميان گروه لهجه هاى خراسانى زبان تركى و يا لهجه هاى مابين خراسانى و آذربايجانى جاى داده مىشود. در باره لهجه ابيوردى٬ پرفسور عثمان نديم تونا مقاله مفصلى در ٣١ صفحه بنامEbiverdi: İranda bir Türk diyalekti (ابيوئردى: ايراندا بير تورك دييالئكتى- ابيوردي: لهجه اى تركى در ايران) نگاشته است. ترجمه اى از خلاصه اين نوشته همراه با اندك اضافاتى در كتاب "سيرى در تاريخ زبان و لهجه هاى تركى" (دكتر جواد هئيت) آورده شده است.

مقاله مذكور حاوى نمونه هايى به لهجه ابيوردى زبان تركى نيز مىباشد كه آنها را در نقل كرده ام. معادل هر نمونه را در داخل پرانتز به تركى معيار اضافه نموده ام. كسره ها را با "ئ" و مصوت الف كشيده (كه در لهجه ابيوردى وجود دارد) را با "آ" نشان داده ام.

مهران بهارى

نمونه هايى از لهجه ابيوردى زبان تركى – استان فارس
فارس اوستانيندان ابيوئردى لهجه سينده توركجه اؤرنكلر

آتا-آنا سؤزلرى:

قئزئم سنه دييئره م٬ گلينئم سن ايشئت! (قيزيم سنه ديييره م٬ گلينيم سن ائشيت!)

شيوه كئشينى ايآغى يالئندئ (شيوه كئشين ؟٬ آياغى ياليندير)

كره يى ياق ائله دئ (كره نى ياغ ائله دى)

كئچه لينى نه ممه وآرئ٬ دمئر داراغه (كئچه لين نه مه وارى٬ دمير داراغا)
كورينى نه ممه وآرئ٬ شآه چئراغه (كورون نه مه وارى٬ شاه چيراغا)

كيسيليگ ايسآن ٬ار ايسسآر (كوسولو ايسن٬ ار ايستر)
بير عواضئنه ايككى ايسسآر (بير عوضينه ايكى ايستر)

نصيحت:

قئز اودئ كئ نآمئ اوله٬ نه ننگئ (قيز اودور كى نامى اولا٬ نه ننگى)
گول او دئ كئ بويئ اوله٬ نه رنگئ (گول اودور كى بويو اولا٬ نه ننگى)
اولمز النى هر بولندئ٬ قشنگئ (اولماز آلان هر بولندى=اوجا بويلونو٬ قشنگى)

قئز او دئ كئ دانئشه نده گيلمييه (قيز اودور كى دانيشاندا گولمه يه)
دوستئنان دآنئشه٬ دوشمن بيلمييه (دوستونان دانيشا٬ دوشمن بيلمه يه)
هرجآيى يارئنان همسر اولمييه (هر جايى يارينان همسر اولمايا)

قئزئ خوبدئ النى تآيفه دن٬ ايلدن (قيزى خوبدور=ياخچىدير آلان تايفادان٬ ائلدن)
دودمندن٬ سئلسئله دن٬ اصلدن (دودماندان٬ سيلسيله دن٬ اصلدن)

عبث٬ هئچ نآكسه وورمه ايزينيئ (عبث هئچ ناكسه وورما اوزونو)
خريدار گيرمه ديى٬ آچمه سئزينيى (خريدار=آليجى گؤرمه دين٬ آچما سؤزونو)
دلى دوه لىيه وئرمه قئزئنيئ (دلى دوه لىيه وئرمه قيزينى)

لالالئ (شيخ هابيلىدن)

خورده قئزيم٬ لايلآ لايلآ٬ لايلآ لاى [خيردا=بالاجا قيزيم٬ لايلا٬ لايلا٬ لايلا لاى]
قشنگ قئزيم٬ لايلآ٬ لايلآ٬ لايلآ لاى [قشنگ=گؤيچك قيزيم٬ لايلا٬ لايلا٬ لايلا لاى]
لايلآ دييئره م٬ قئزيم لالآسئ گلئر [لايلا ديييه ره م٬ قيزيم لالاسى گلير]
اوزاق يولدن قئزيم باباسئ گلئر [اوزاق يولدان قيزيم باباسى گلير]

بلو بلو

بلو بلو بلو٬ [بلو بلو بلو]
بير قوش قوندى [بير قوش قوندو]
بو دوتدئ٬ [بو توتدو]
بو سويدئ٬ [بو سويدو]
بو پيشيردئ [بو پيشيردى]
بو يئدى [بو يئدى]
بو كلله گونده يه قالمه دى [بو كلله گونده يه قالمادى]

گلين گتئرآنده [گلين گتيره نده]

كهر آتينى نعلىنى [كهر آتين نعلىنى]
مهمل ائدينى جولئنئ [مهمل ائدين چولونو]
بيز گلميشئگ آپارق [بيز گلميشيك آپاراق]
سيزينى باغيى گولئنئ [سيزين باغين گولونو]
كهر آت نعلئ نئيله ر ؟[كهر آت نعلى نئيله ر؟]
آغ بوغاز خآلى نئيله ر؟ [آغ بوغاز خالى=بنى نئيله ر؟]
نومزآدئ قشنگ اوغلان [نامزدى=آداخلىسى قشنگ=گؤيچك اوغلان]
دونيه ده مآلئ نئيله ر [دونيادا مالى نئيله ر]
اوتاغدا ياتن اوغلآن [اوتاغدا ياتان اوغلان]
كئينه غى كتن اوغلآن [كؤينه يى كتان اوغلان]
آداخلئنئى آپاردئلر [آداخلىنى آپارديلار]
بئ خبر ياتن اوغلان [بىخبر ياتان اوغلان]

عميم اوغلئ [عميم اوغلو]

عميم اوغلئ مييآنه [عميم اوغلو مييانا=اورتانجى]
چك ده سيگآرينى يآنه (چك ده سيگارينى يانا]
منى سنه وئرمزلر [منى سنه وئرمزلر]
باخ دا جيگرينى يآنه [باخ دا جييه رين يانا]

قئينه نه گلنينه دييه ر: [قاين آنا گلينينه دييه ر]

گلين٬ گلين٬ گل اوتئر [گلين٬ گلين٬ گل اوتور!]
اللئى كئچه يى سال٬ اوتئر [آلا كئچه نى سال٬ اوتور!]
بو ديليى كئ سنده وآر [بو ديل كى سنده وار]
ديليى كس-و گل اوتئر [ديلينى كس و گل اوتور]

توركولر:

بيرينجى
بآغ ايچئنده دويمق اولمز هر گولدن [باغ ايچينده دويماق اولماز هر گولدن]
هر گولينى بير آيرئ رنگى٬ بويئ وآر [هر گولون بير آيرى رنگى٬ بويو وار]
.....
قئسمت چئشمه سىنينى آيرئ سويئ وآر [قيسمت چئشمه سىنين آيرى سويو وار]
گئزديره ن وآر٬ گزئر چرخئ آسئمان [گزديره ن وار٬ گزير چرخ-ى آسومان]
سو دگئر پررىيه٬ گزئر دگيرمآن [سو ده ير پرره يه٬ گزه ر ده ييرمان]
مرگه اگر چآره اولسه يدئ٬ درمآن [مرگه=اؤلومه اگر چارا اولسايدى٬ درمان]
هم ارسطو گئره ردى٬ هم لوقمان [هم ارسطو گؤره ردى٬ هم لوقمان]
....
....
غم يئمه٬ غم يئمه ديوانه گئيليم! [غم يئمه٬ غم يئمه ديوانه گؤيلوم!]
هميشه روزئگآر بئله دآر اولمز [هميشه روزيگار بئله دار اولماز]

ايكينجى
گل ائ سآقئى! دولدئر جامئ مستانه [گل ائى ساقى! دولدور جامى مستانه]
گيده ر مئى ايچاننر٬ مئيخآنه قالر [گئده ر مئى ايچه نلر٬ مئيخانه قالار]
گئچر بو دونيه نينى ياخچئ٬ يامانئ [گئچر بو دونيانين ياخچى٬ يامانى]
قآلسه بير ياخچئ لوق اينسآنه قالر [قالسا بير ياخچىليق اينسانا قالار]
گل ائى ساقئى! گئچدئ عومرئم دوره سئ [گل ائى ساقى!٬ گئچدى عؤمروم دؤوره سى]
دولدئر جامئ شيرين٬ روزئگار گئچر [دولدور جام-ى شيرين٬ روزيگار گئچر)

اوچونجو
بولبولى كه آيرى ديشر گيلئننن [او بولبول كى آيرى دوشه ر گولوندن]
ناله چكر دآييم هئجران الئننن [ناله چكر داييم هيجران اليندن]
بادئ صبا پئيغام آپار ديلئمنن [باد-ى صبا پئيغام آپار ديليمدن]
بيان ائله دادسئتانه دردئمئ [بيان ائيله دادسيتانه درديمى]
سئيله گئريم٬ عآقبت نه اولر [سؤيله گؤروم٬ عاقيبت نه اولار]
عرض ائيلرم سولئيمانه دردئمئ [عرض ائيله رم سولئيمانه درديمى]

بير قاشقاى توركوسوندن:
بولبول اوله م٬ اوچه م٬ قونه م باغين يه [بولبول اولام٬ اوچام٬ قونام باغينا]
آررى اوله م٬ قونه م بآل ديدآغين يه [آرى اولام٬ قونام بال دوداغينا]

گئرچه يه هو!!!