طائفه ايگدير- هيستري كشت و كشتار- آزادسازي ايگدير

سؤزوموز
ساري گلين
ائلخان

طائفه ايگدير- ايگدر

ايگدير طائفه اي ترك در تركمنستان٬ ايران٬ آذربايجان و تركيه و نام يكى از طوائف ٢٤ گانه اوليه اوغوز مىباشد ּ اين كلمه به معاني نيكي٬ مردانگي٬ خوبي٬ بزرگ٬ برجسته٬ عالي٬ قهرمان٬ سركرده و غيره (ياخشىليق٬ ارليك٬ اييي٬ بؤيوك٬ اولو٬ ايگيت٬ باشخان٬ باهادير) آمده استּ(اين كلمه گويا با ايگده-ايده (بيد) از بن ايگ-ايي به معني بوي خوش هم ريشه استּدر سراسر آزربايجان (آزربايجان شرقي٬ زنجان٬ ּּּ)٬ خراسان و جنوب ايران دهها نام جغرافيائي تاريخي به نام ايگلي٬ ايگده٬ ايگده لو٬ ايگده ليك و ּּּ وجود دارد)ּ

در روايات اوغوزي٬ ايگدير بيگ٬ نام پسر بزرگ دنيزخان يكى از شش پسر اوغوزخان استּ او اولين باشبوغ طائفه ايگدير طائفه ٢١ ام منسوب به شاخه اوچ اوخ از ايچ اوغوزهاستּ (اين طوائف عبارتند از 1- قينيق 2- قاييق (قايي) 3- بايندر (باييندير٬ بايندور) 4- ايوا (ييوا-ايوه٬ ييوه) 5- سالغور (سالور٬ سالير) 6- افشار (آوشار) 7- بيگدلي (بگ تيلي٬ بگ دلي٬ بيديلي) 8- بوگدوز 9- بيات (بايات٬ باياد) 10- يازقير (يازر٬ يازير٬ يازغير) 11- اينور (ايمور٬ ايمير) 12- قارابولوك (قارا بؤلوك) 13- آلكابولوك (آلقا بؤلوك) 14- ايغدير (ايگدير٬ ييگدير) 15- اورگير (٬ يوره گير٬ اوره گير) 16- توتيركا (توترقا٬ دودورقا) 17- اولايوندلوق (الايونتلي٬ آلايندلغ) 18- توگر (تؤكر٬ دؤگر) 19- بچه نك (پچنك٬ بجنك) 20- چووالدير (جولدر) 21- چپنــي 22- چـاروق (چاروقلو٬ چرقليغ) 23- ياپرلي 24- قارقين). طايفه ايگدير قديمي ترين و ديرپاترين طايفه در بين اين اقوام به شمار مي رود و در كتيبه هاي يني سئي ـ اورخون (در تركستان- اويغورستان چين) از آن نام برده شده است. ايگدير همچنين نام يكى از داستانهاي جديدا بدست آمده سري حكايات دده قورقود ميباشدּ اين حكايات مركب از دوازده داستان (واريانت آذربايجاني) اند كه با كشف پنج داستان جديد (واريانت تركمني) اكنون تعداد آنها به ١٧ رسيده استּ داستانهاي جديد پيدا شده دده قورقود چنين اند: ١- ايگدير٬ ٢- ديش اوغوزلارين گوه ر خانليغينا قارشي گوره شي٬ ٣- اوغوزلارين ملاللاشماغي٬ ٤- تكه محممد٬ ٥- سالير قازان و ايت امجك حيكايه سيּ(سه داستان توسط آتا رحمانوف٬ دو داستان توسط نورميرات اسن ميرادوف جمع آوري شده است)ּ

طائفه ايگدير هم مانند بسياري از طوائفي كه در دوره سلجوقيان به خاورميانه مهاجرت نموده بودند٬ به صورت وسيعى پراكنده شده استּ(براي كتابشناسي طائفه ايگدير به اين آدرس مراجعه كنيد)ּ ايغديرها در تشكل تبارى خلق تركمن و ترك (ايران٬ آذربايجان٬ تركيه) نقش داشته اند.

در آذربايجان: در آذربايجان جنوبي در استان آذربايجان غربي شهري بنام ايگدير در ١٤ كيلومتري جنوب شرقي اورميه (در ساحل اورمو گؤلو – درياچه اورميه) ٬ همينطور دو مركز جمعيتي به نامهاي آشاغي ايگدير (ايدير) و يوخاري ايگدير (ايدير) در استان اردبيل (در جوار جمهوري آذربايجان) وجود داردּ همچنين نام اوليه صخره مشهور به كاظيم خان داشي در درياچه اورميه٬ "يكدر" بوده كه بعدها به قيرخلار (قرخلار) و از زمان غائله سيميتقو به كاظيم خان داشي مشهور شده استּبر خلاف ادعاهاي بي اساس رسمي٬ يكدر همان ييگدير تركي است و به معني يك عدد در! فارسي نيستּ

در جنوب ايران- ايگدر اوباسي از ايل قشقائي: گروهي از ايگديرها٬ تيره اى (اوبا) از اويماق (طائفه) عمله از اتحاديه طوائف (ايل) تركان آذربايجاني جنوب ايران قشقائي را تشكيل مىدهندּ در سال ١٩٥٨ اين اوبا از حدود ٤٠٠ خانوار (ائو) تشكيل شده بودּ مانند ديگر اوباهاي عمله و كل قشقائيها٬ ايگديرها هم اصلا از نواحي شرق-مركزي تركيه بوده و قبل از اسكان در جنوب ايران مدتي در آذربايجان جنوبي و شمالي ساكن بوده اندּ تيره ايگدير (ايگدر) از طائفه عمله به همراه اردكپان (؟)٬ صفىخاني و قتلور (؟)اخيرا و گويا با رضايت خود در دشت بكان در ١٤٠ كيلومتري شهرستان شيراز در استان فارس با ايجاد شهركي كه بدين منظور احداث شده است يكجانشين شده اندּ يكي از رهبران قيام تركان آذربايجاني جنوب ايران بر عليه قواي انگليس در جنگ اول جهاني٬ "مسيح خان ايغدير" از اوباي ايگدر ايل قشقائي بوده استּ

در تركيه: گروه ديگري از ايگديرها به سوي آنادولو رهسپار شده اندּ در قرن ٬١٦ ٤٣ روستا و ديگر اماكن با نام ايگدير در آناتولي وجود داشتּ در ناحيه تارسوس٬ تيره اي (اوبا) به اسم اگدير در ميان گؤكچه لو ها و در اطراف آدانا٬ دو طائفه (اويماق) با همين نام و يك طائفه ايگدير ديگر جزء طائفه ساري حمزه لو موجود بودּ همچين بسياري از ايگديرها در پيرامون قاري تاش٬ گولنار و موت در ناحيه ايچ ائل ساكن شده بودندּ برخي از اينها به طائفه بوز دوغان كه در مجاورت قوچ حيصار در آناتولي مركزي ساكن بود پيوسته اندּامروز هنوز ١٩ اسم جغرافيايى در تركيه با نام ايگدير در ولايات ايچ ائل٬ دنيزلي٬ مالاتيا٬ قارس٬ اسكي شهير٬ توكات٬ گوموشخانا٬ بورسا٬ آنكارا٬ چانقيري٬ كاستامانو٬ سامسون و اوردو وجود داردּ

بزرگترين مركز جمعيتي با نام ايگدير در تركيه٬ شهر ايگدير مركز استاني به همين نام در آذربايجان تركيه استּ (دو سايت مربوط به استان آذربايجاني ايگدير در تركيه: ايغدير و اييديرلي)ּجبار باغچه بان (عسكرزاده) بنيانگذار مدارس نابينايان و ناشنوايان در ايران مدتي فرماندار اين شهر آذربايجاني تركيه بوده استּ وي با آغاز جنگ بينالملل اول و كشمكشهاي خونين ميان مسلمانان و ارامنه، به تركيه مهاجرت كرد. در آنجا، ابتدا تحويلدار و سپس فرماندار شهر ايگدير شد؛ ولي چندي بعد به قفقاز بازگشتּ .وي در 1297ش، در شهر نوراشين، از توابع ايالت ترك نشين و آذربايجاني ايروان، مدرسهاي تأسيس كرد كه پس از اشغال شهر توسط ارمني يان و پاكسازي و اخراج اهالي ترك و بر اثر شدت گرفتن خونريزيها تعطيل شد و باغچه بان نيز به علت آشفتگي اوضاع با خانوادة خود در 1298 به ايران مهاجرت نمود.

در تركمنستان: گروهي از ايگديرها در شمال شرق ايران امروزي در تركمنستان جنوبي ساكن شده و به اتحاد طائفه اي يوموت پيوسته اند اما از نظر شجره سازماني از طايفه منطقهاي كه در آن هستند متمايزند. (در ميان شاخه هاي ايلات در جامعة كنوني تراكمه از ميان 24 طايفه اوليه اغوز مي توان نام 12 طايفه را به وضوح مشاهده كرد. طوايف قايي ، بايات ، يازير (قاراداشلي)، دودورقه ، آوشار ، قارقين ، باياندير ، چاودير ، سالير ، ايمير ، ايگدير ، و ايوه (آغزي يوليق) در زمره اين طوايف تركمن كه در تركستان ، افغانستان و نيز شمال ايران مي زيند به شمار مي آيند). در زبان تركمنى مثلى وجود دارد كه آن نام دو طائفه اوليه اوغوز٬ ايمور و ايگدير ذكر مىشود : آصلينگ آزسا ايمير (آل)، پألينگ آزسا ايگدير (= بهلكه) (آل).

جمعيت طائفه كوچك ايگدير بين ٣٠٠ (چارلز ادوارد يئيت) تا ٧٠٠ خانوار (فيلد) تخمين زده شده استּ اين گروه در نزديكي گنبد كاووس و خرابه هاي شهر قديمي جرجان و در ٩٥ كيلومتري شمال شرقي استرآباد زندگي مي كنندּ امروز دو شهر به اسم آشاغي ايگدير و يوخاري ايگدير در ١٢ كيلومتري جنوب گنبدكاووس وجود داردּ ايگديرها كه به دليل دور بودن از مركز و مقامات دولتي٬ به شكل نافرمانترين و مستقلترين طوائف يوموت ذكر شده اند در طول قرن نوزده هيچگونه مالياتي به دولت تركي- آذربايجاني قاجار پرداخت نكرده اندּ